Wat is grensoverschrijdend gedrag? Vaak wordt er gelijk gedacht aan seksueel grensoverschrijdend gedrag, zoals ongewenste aanrakingen, schunnige opmerkingen of zelfs aanranding. Er zijn echter ook veel andere vormen van ongewenst gedrag in de zorg die als grensoverschrijdend worden ervaren, denk aan bedreiging, het onthouden van zorg, schenden van privacy, schreeuwen of vernedering. Alle medewerkers in de zorg worden vroeg of laat geconfronteerd met grensoverschrijdend gedrag.
Uit recente cijfers van het CBS blijkt dat 51% van de verpleegkundigen te maken heeft met intimiderend gedrag door klanten of patiënten. Daarbij heeft maar liefst één op de drie verpleegkundigen last heeft van seksuele intimidatie op het werk. De psycho-sociale arbeidsbelasting in de zorg neemt schrikbarend snel toe, Tegelijk horen we ook regelmatig verhalen over seksueel overschrijdend gedrag en andere vormen van misbruik door verzorgend personeel of hulpverleners, bijvoorbeeld in de gehandicaptenzorg.
Wat is grensoverschrijdend gedrag in de zorg?
Wat betekent ‘grensoverschrijdend gedrag’ (vaak afgekort tot GOG)? Deze vraag is niet eenvoudig te beantwoorden. Iedereen heeft andere normen en waarden en dus andere grenzen. Wat voor de één echt te ver gaat, is voor de ander volkomen normaal. Daarbij gaat het niet alleen om bewust, maar ook om onbewust gedrag. En niet alleen om fysiek contact, maar ook om verbaal en non verbaal gedrag. Denk aan ongewenste aanrakingen, seksueel ontremd gedrag of agressie en geweld maar ook aan verwaarlozing, discriminatie, pesten, vernederen, chantage of sociale isolatie.
Grensoverschrijdend gedrag voorbeelden:
- Verwijten: “Je doet het helemaal verkeerd. Kan je nu werkelijk niets?”
- Uitschelden: “Opschieten stomme hoer! Ik lig al 30 minuten te wachten.”
- Een cliënt die tijdens de verzorging een seksfilm aan het kijken is.
- Een bezoeker die veel te dicht bij komt staan tijdens het uiten van zijn ongenoegen.
- Dreigen met slechte beoordelingen op sociale media.
Definitie grensoverschrijdend gedrag in de zorg
Een online zoekopdracht levert geen eenduidige definitie van grensoverschrijdend gedrag op. Duidelijk is dat het is een complex en beladen onderwerp betreft. Een aantal elementen spelen een rol:
Machtsverschil en machtsmisbruik
Grensoverschrijdend gedrag ontstaat door een machtsverschil, waarbij één van beide partijen geen weerstand kan bieden. Het gaat hier altijd om perceptie. Voor medewerkers in de zorg kan weerstand bieden en assertief reageren extra lastig zijn omdat zij graag een goede zorgrelatie willen behouden.
Casus: machtsmisbruik
Een cliënt met niet aangeboren hersenletsel dreigt met het hogerop spelen van zijn ongenoegen. Door dit ziektebeeld (NAH) kunnen mensen ontremd gedrag laten zien, wat versterkt wordt met allerlei negatieve interpretaties van de realiteit. Iedereen kan met hersenletsel in aanraking komen. Door ziekte of een ongeluk kunnen er beschadigingen in het brein ontstaan.
Je kunt je misschien voorstellen dat een advocaat met hersenletsel nog steeds welbespraakt is en een indrukwekkend sociaal netwerk heeft. En daarbij ontremd gedrag laat zien omdat het leven in een instelling tegenvalt ten opzichte van zijn eerdere leefsituatie. Uitingen zoals: “ik ken twee mensen uit de raad van bestuur” of “ik ga er alles aan doen om jouw werk onmogelijk te maken” kunnen als bedreigend ervaren worden door de verzorgende of de verpleegkundige.
Grenzen niet respecteren
De term zegt het al ‘grens overschrijdend’ gedrag. De persoonlijke grens van het slachtoffer wordt niet gerespecteerd. Kwetsbare zorgvragers kunnen hun grenzen vaak niet goed aangeven, maar ook zorgprofessionals vinden dit moeilijk omdat het ingaat tegen hun dienstverlenende aard.
Casus: grenzen niet respecteren
De zoon van een bewoonster van een PG afdeling komt regelmatig zijn moeder bezoeken. Hij wordt gewaardeerd door het personeel omdat hij zo betrokken is bij de bewoonster en omdat hij altijd vrolijk is. Toevallig zegt Jeanine tijdens de koffiepauze dat ze het contact met de zoon toch wel ongemakkelijk vindt. Waarna een andere collega durft te bekennen dat diezelfde man haar een keer een tikje op haar achterwerk heeft gegeven.
Nu blijkt dat verschillende collega’s er last van hebben, wordt er besloten om er wat van te gaan zeggen. Het wordt een lastig gesprek… Blijft hij nog wel komen? Voor de bewoonster is het belangrijk dat zij bezoek krijgt. Hoe gaat hij reageren? Wordt hij boos?
Joyce neemt het initiatief. Ze hoeft geen gesprek met hem in te plannen, want diezelfde middag is het al raak. De zoon komt op bezoek bij zijn moeder en slaat meteen een arm om Joyce heen. Dankzij haar voornemen weet Joyce dat het nu of nooit is: “ik ben er niet van gediend dat je je arm om mij heen slaat. Ik wil met je afspreken dat je voortaan gepaste afstand houdt tot mij en mijn collega’s.” Het is even stil, waarna zijn moeder zegt: “Zie je nou wel. Jij altijd met je vervelende gedoe. Laat die meiden gewoon hun werk doen.” Bijval uit onverwachte hoek!
Context en perceptie
Context en perceptie zijn erg belangrijk. Bewoners of patiënten moeten, als ze dit zelf niet kunnen, nu eenmaal gewassen worden. Hoe professioneel de verpleging ook is, deze noodzakelijke verzorging kan als grensoverschrijdend worden ervaren, bijvoorbeeld als de zorgvrager ooit seksueel misbruikt is.
Niet altijd bewust
Grensoverschrijdend of ongewenst gedrag is lang niet altijd bewust. Een hand op de knie of een arm om iemand heen kan heel onschuldig zijn, maar ook als onprettig worden ervaren.
Alle ongepaste omgangsvormen of ongewenst gedrag
Het gaat om álle vormen van grensoverschrijdend gedrag die de kwaliteit van leven en werken in een zorginstelling negatief beïnvloeden. Fysiek, verbaal of non verbaal, actief of passief.
Onze definitie van grensoverschrijdend gedrag
Hieruit kunnen we de volgende grensoverschrijdend gedrag definitie afleiden:
“Grensoverschrijdend gedrag is bewust of onbewust, verbaal of non verbaal gedrag dat voortkomt uit een machtsverschil en dat door degene die ermee wordt geconfronteerd als ongewenst en onprettig wordt ervaren.”
Grensoverschrijdend gedrag bij ouderen
Grensoverschrijdend gedrag, in de ouderenzorg krijgen verpleegkundigen en verzorgenden daar veel mee te maken. Cliënten of patiënten voelen zich vaak machteloos en overgeleverd aan de verpleging. Ze proberen mogelijk een stukje macht terug te pakken door seksuele intimidatie van het verplegend personeel of agressief gedrag. Ook verveling kan dit gedrag in de hand werken. We hebben het dan over moeilijk hanteerbaar gedrag bij ouderen. Ongepaste zoenen, graaien naar borsten of billen, seksueel getinte opmerkingen of zelfs aanranding. Verpleegkundigen zijn bezig met verplegen en zorgen, vaak in iemands persoonlijke ruimte, letterlijk heel dichtbij. Van die nabijheid kan misbruik worden gemaakt. Door seksueel overschrijdend gedrag voelen ze zich geïntimideerd en ongemakkelijk. Het roept schaamte en schuldgevoel op. Agressief gedrag bij ouderen en seksueel ontremd gedrag hangen vaak samen met hersenletsel of dementie.
Casus grensoverschrijdend gedrag bij ouderen
Mevrouw Sanchez woont in een verpleeghuis in de randstad. Oorspronkelijk komt ze uit Limburg, dit heeft zij gemeen met Nadia. Er is een speciale band tussen die twee. Dit is af en toe ook vervelend omdat mevrouw Sanchez veel aandacht nodig heeft en graag ‘de baas wil spelen’. Voorafgaand aan het avondeten vraagt Nadia of mevrouw Sanchez de tv wil uitzetten. In plaats van de verlossende uit-klik gaat de televisie harder. Het loopt regelmatig uit op een machtsstrijd. De ene keer pakt Nadia de afstandsbediening af en zet zelf het apparaat uit. De andere keer heeft ze meer geduld en krijgt ze het verwijt “Het maakt toch niets uit want zometeen pak jij de AB af en zet je dat ding af. Dit is net een interessant onderwerp. Laat mij even kijken!”.
Grensoverschrijdend gedrag bij dementie
Niet aangeboren hersenletsel zorgt vaak voor ontremd gedrag. Dementie, zoals de ziekte van Alzheimer, vasculaire dementie of FTD dementie, maar ook een ongeluk kunnen ervoor zorgen dat mensen hun impulsen minder goed, of helemaal niet meer, onder controle kunnen houden. Grensoverschrijdend gedrag bij dementie ontstaat vaak door die ontremming. We horen regelmatig over seksueel ontremd gedrag bij dementie, maar het kan zich ook motorisch, emotioneel, verbaal of op het gebied van voeding uiten. Psycho educatie, begrijpen hoe niet aangeboren hersenletsel zich uit en wat het precies inhoudt, kan helpen om het gedrag beter te interpreteren en ermee om te gaan. Het is voor zorgverleners vaak moeilijk om om te gaan met seksueel ontremd gedrag bij ouderen, maar ook bij jongere patiënten met NAH. Je grenzen aangeven en ‘ik’ zeggen ligt niet in hun verzorgende aard.
Voorbeeld grensoverschrijdend gedrag dementie
Meneer Gerritsen heeft regelmatig woede aanvallen. De medewerkers van kleinschalig wonen zijn heel voorzichtig in de benadering van meneer. De boosheid lijkt vaak uit het niets te komen, waarschijnlijk heeft het met zijn verleden als beroepsmilitair te maken. De leidinggevende heeft gevraagd om op de afdeling de meldingsbereidheid te verhogen. Bij elk incident wordt er een Melding Incident Medewerker (MIM) ingevuld voor schelden, een dreigende houding en vernielingen van bijvoorbeeld een plantenpot. Zorgverleners zitten niet echt op deze extra taak te wachten, maar willen het wel proberen.
Bij de analyse van de meldingen ziet de preventiemedewerker een aantal overeenkomsten bij de incidenten. Zij vraagt de neuro-psycholoog om een aantal keer voornamelijk na de lunch tot aan het avondeten meneer Gerritsen te observeren. Op dag 2 valt het de psycholoog op dat meneer graag voor het raam zit. De bewegingen op straat worden door meneer als een prettige prikkel ervaren. Op het moment dat de basis school uitgaat, lopen de kinderen gillend naar buiten. Meneer Gerritsen begint al iets onrustiger te worden. Wanneer twee kleine jongens met houten stokken ratelend langs de metalen spijlen van het schoolhek lopen, wordt meneer Gerritsen boos en begint te vloeken.
Na een bespreking in het team wordt besloten om de fysio in de middag in plaats van de ochtend te laten komen. Zodat meneer Gerritsen aan het fietsen is wanneer de schoolkinderen naar huis gaan.
Grensoverschrijdend gedrag door hulpverleners
Niet alleen zorgvragers, zoals bewoners, cliënten en patiënten, kunnen grensoverschrijdend gedrag vertonen. Ook zorgverleners kunnen zich er schuldig aan maken. Ze werken met een kwetsbare doelgroep en zoals we al eerder hebben vastgesteld is grensoverschrijdend gedrag niet altijd bewust en actief. We horen in het nieuws af en toe over (seksuele) misstanden in de gehandicaptenzorg en ouderenzorg, maar het komt veel vaker voor dan je denkt. Niet reageren als iemand roept, slechte hygiëne, ongeoorloofd toepassen van vrijheidsbeperkende middelen, te hard vastpakken, schreeuwen, discrimineren, diefstal, spullen afpakken, bang maken, vernederen, iemand geen zeggenschap geven, privacy beperken… Er zijn heel veel vormen van grensoverschrijdend gedrag.
Daarbij is wel belangrijk op te merken dat het niet altijd te wijten is aan het personeel. Ook targets, eisen van het management en regels van de zorginstelling kunnen ervoor zorgen dat deze kwetsbare doelgroep niet de zorg of aandacht krijgt die wenselijk is. Ook in deze situatie is het belangrijk melding te doen.
Bejegening in de zorg
‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt…’ Zorgvragers hebben vaak hulp nodig bij heel basale zaken, zoals naar de wc gaan, wassen of eten. Dat maakt ze kwetsbaar. Een correcte bejegening in de zorg, oftewel respectvol omgaan met bewoners, cliënten of patiënten is daarom extra belangrijk. Verplegen en verzorgen is mensenwerk, en we kunnen niet allemaal altijd op ons best zijn. Slaapgebrek, hoge werkdruk of een vervelende ruzie thuis, er kunnen allerlei oorzaken zijn dat je even niet lekker in je vel zit. Grensoverschrijdend gedrag ligt op de loer. Toch verdient iedere zorgvrager een vriendelijke en professionele benadering. Ook de demente man die voor de tiende keer hetzelfde vraagt en de mevrouw die midden in de nacht verschoond moet worden.
Normen en waarden in de zorg
De beroepsethiek, ofwel de waarden en normen die leidend zijn in het dagelijks handelen, is voor zorgverleners vastgelegd in de Nationale Beroepscode van Verpleegkundigen en Verzorgenden. Hierin staat onder meer: “Als verpleegkundige of verzorgende richt je je op de kwaliteit van leven en het welzijn van zorgvragers.”
Het gaat bij grens overschrijdend gedrag niet om de intentie van de ‘dader’. Wat vooral belangrijk is, is dat het door degene die ermee wordt geconfronteerd als ongewenst en onprettig wordt ervaren. Dit maakt dat grensoverschrijdend gedrag heel nauw samenhangt met normen en waarden in de zorg, zowel de normen en waarden van de hulpverlener als van de zorgvrager.
Normen, ook wel onze ‘sociale spelregels’, zijn sterk afhankelijk van onze (religieuze, culturele, sociale of maatschappelijke) achtergrond en gebaseerd op onze waarden, onze opvattingen over wat wenselijk is. In een ‘protocol grensoverschrijdend gedrag’ maakt een zorginstelling de grenzen voor iedereen duidelijk. Dit zorgt voor veiligheid van zowel zorgverleners als zorgvragers.
Casus: ongewenste intimiteiten
Op de afdeling cardiologie herstelt meneer Karelse van een bypass operatie. Doordat dit een relatief zware ingreep is, ligt hij al langer op de afdeling. Diverse verpleegkundigen kennen hem al. Vooral bij vrouwelijk stagiairs is hij heel vriendelijk, ongemerkt komt hij steeds dichterbij. Van vragen over hun zorgopleiding beweegt hij behendig naar informatie over de privé situatie. Doordat de gespreksonderwerpen zo subtiel verlegd worden is het lastig om hem te begrenzen. Hij is heel belangstellend, maar hij wordt wel steeds intiemer. De vraag: “Hoe vaak vrij jij met je vriendje?” is zeer ongemakkelijk, en omdat je lastig boos kunt worden op meneer Karelse sta je ineens perplex.
Casus: intimiderend gedrag
“Opflikkeren! Ik moet jou niet. Je moet luisteren. Corina is mijn persoonlijke begeleider, jij bent maar een stagiair.”. Daarna slaat Cees met een vlakke hand op de woonkamerdeur “BAM” en zegt: “Je bent bang voor mij hè.”. Bewoners, patiënten of cliënten zijn doorgaans niet blij als er onbekende zorgverleners verschijnen. Ze zijn gehecht aan de bekende gezichten, hierdoor voelen zij zich veiliger. Daarbij is het lastig dat invallers of nieuwe medewerkers niet op de hoogte zijn van de voorkeuren van de zorgvrager. “Moet ik het voor de 10e keer uitleggen!”.
Deze vorm van emotionele agressie heeft een grensoverschrijdende verschijningsvorm. Dit is knap lastig als je daarmee te maken krijgt. Voor mensen die met psychiatrie, dementie, NAH, verslavingen of hevige emoties (SEH) werken, zijn dit soort casussen herkenbaar.
Omgaan met grensoverschrijdend gedrag
Hoe ga je om met grensoverschrijdend gedrag?
Herkennen van grensoverschrijdend gedrag
- Emotioneel gedrag en grensoverschrijdend gedrag zijn niet altijd hetzelfde. Iemand mag boos zijn, mits hij of zij een ander niet beschadigt.
- We zijn ons er niet van bewust, maar soms verwarren we grenzen aangeven met wraak nemen. Wanneer een patiënt of cliënt vanuit emotie lastig gedrag laat zien, is het niet de bedoeling om die persoon te straffen. In de psychiatrie is men er inmiddels achter dat separeren vaak een onmenselijke behandeling is; wanneer een patiënt in de war is, heeft de persoon eerder steun nodig dan een isolement.
Preventief
- Herken ook de subtiele vormen van grensoverschrijdend gedrag. Een opmerking als “schatje” of een ‘onbedoelde’ aanraking zijn waarschuwingssignalen om alert te blijven.
- Inhoudelijk: Gesprekken zouden altijd over de zorgvrager moeten gaan. Zodra de aandacht naar de zorgverlener verschuift kun je de U-vorm gebruiken.
- U-vorm: een patiënt vraagt wat je gisteravond (privé) gedaan hebt. “Ik was vrij gisteren, maar ik ben zo benieuwd hoe het met U gaat.” Verleg het onderwerp van gesprek.
Actief
- Benoem concreet het gedrag. Beschrijf de handeling of herhaal de exacte bewoordingen. Ook wanneer iemand in herhaling vervalt kun je dit concreet benoemen.
- Geef met een ik-boodschap aan wat het gevolg van het gedrag van de ander is. Vertel in je eigen woorden wat je er van vindt of wat het met je doet.
- Beschrijf gewenst gedrag. Vertel de ander welk gedrag wel acceptabel is. Je stuurt aan op de win-win. Als het gewenste gedrag ontstaat is de kans groot dat het ongewenste gedrag gestopt is.
Bij dementie helpt een verbale interventie niet echt. Hier heb je beperkte mogelijkheden.
- Zeggen dat je iets niet wilt om je persoonlijke grens te bewaken. Soms werkt het om te zeggen: “Stop, nee, dit wil ik niet.”
- De andere opties zijn afleiden of even weggaan en hopen dat het gedrag anders is wanneer je terug komt.
Het bovenstaande vergt wel wat oefening, vooral op persoonlijk niveau. In hoeverre raakt grensoverschrijdend gedrag jouw persoon? Wanneer je helemaal ondersteboven raakt, stress krijgt of dichtslaat, dan is een goed gesprek onmogelijk. Het helpt enorm als je het gedrag van de ander als een vergissing kunt zien, zodat opnieuw beginnen mogelijk is (de herkansing).
Preventie van grensoverschrijdend gedrag in de zorg
Hoe voorkom je grensoverschrijdend gedrag? Een heel kort antwoord is ‘niet’. In een sector als de zorg zal altijd ongewenst gedrag voorkomen. Dit is inherent aan de aard van het werk en de zorgvragers. Voor het personeel is het belangrijk een open klimaat te creëren waarin grensoverschrijdend gedrag bespreekbaar is en serieus wordt genomen. Een protocol grensoverschrijdend gedrag geeft zowel personeel als management voor duidelijke kaders en richtlijnen. Wat is acceptabel en wat niet, waar en wanneer moet je melding doen en welke actie wordt er dan ondernomen?
- Stel een protocol op voor grensoverschrijdend gedrag, geef grenzen aan
- Creëer een veilige cultuur en ruimte in teammeetings om grensoverschrijdend gedrag te bespreken
- Zorg dat grensoverschrijdend gedrag onderling tussen collega’s bespreekbaar wordt
- Zorg voor een duidelijk meldingsprocedure
- Neem medewerkers serieus bij een melding
- Train je medewerkers in de signalering en omgang met grensoverschrijdend gedrag
ZelfSterk trainingen & workshops voor de zorg
In dit artikel heb je meer kunnen lezen over grensoverschrijdend gedrag in de zorg, wat het precies inhoud, waar het door ontstaat en vooral ook hoe je ermee om kunt gaan. ZelfSterk biedt ook een aantal trainingen, specifiek gericht op dit onderwerp en mentale weerbaarheid.
Training mentale en fysieke weerbaarheid in de zorg
Training omgaan met verwarde personen
Training bedrijfsopvangteam (BOT)
Workshop mentale weerbaarheid in de zorg
Workshop veilige zorgrelatie: ouderenmishandeling
Workshop omgaan met lastig gedrag in de zorg
Als er binnen jouw organisatie behoefte is aan training op dit gebied, neem dan gerust contact op voor een vrijblijvend inventarisatiegesprek.
