Als zorgmedewerker zorg je voor anderen, dat is je werk. Maar zorg je ook voor jezelf? De werkdruk in de zorg is hoog en er wordt er veel van jou en je team gevraagd. Zeker in een crisissituatie is er sprake van angst en overbelasting en weinig tijd voor reflectie en evaluatie. Presteren onder druk levert veel stress en mogelijk trauma op. Als je veerkrachtig bent, herstel je makkelijker van tegenslagen. Hoe zit het met jouw veerkracht en mentale weerbaarheid? En wat kun je doen om mentaal weerbaar en veerkrachtig te worden?
Sommige mensen lijken goed om te kunnen gaan met persoonlijk falen en tegenslagen, terwijl anderen bij lastige omstandigheden alleen maar beren op de weg zien en snel bij de pakken neerzitten. Volgens de Belgische psycholoog Michael Portzky, die veel onderzoek heeft gedaan naar mentale veerkracht, komt dat omdat de veerkracht bij de een meer is ontwikkeld dan bij de ander.
Hoe zit dat met jou? Als het leven moeilijk wordt, geef je dan op of zie je kansen en pas je je makkelijk aan de situatie aan? En hoe zit dat met de rest van de mensen in jouw team?
Veerkracht betekenis
Wat is veerkracht nu precies? Veerkracht is van oorsprong een term uit de natuurkunde en betekent letterlijk “het vermogen om na te zijn uitgerekt of ingedrukt, weer de oorspronkelijke vorm of positie aan te nemen”. De definitie van veerkracht die in de psychologie wordt gebruikt is daarvan afgeleid. Portszky zegt: “Veerkracht is een eigenschap die wordt toegekend aan personen die, wanneer zij geconfronteerd worden met een overweldigende mate van tegenslag of uitdagingen in het leven, er toch in slagen zich aan te passen aan de nieuwe situatie.” Het gaat bij veerkracht dus om de kracht van lichaam en geest om zich snel aan te passen of te herstellen. Een ander woord voor veerkracht dat in deze context wordt gebruikt is flexibiliteit.
Veerkracht op de proef
We maken in ons leven heel wat tegenslagen mee en onze veerkracht wordt daarbij vaak op de proef gesteld. Denk aan een ongeneeslijke ziekte, het overlijden van een dierbare, het verlies van een baan of het einde van een relatie. Of een andere traumatische gebeurtenis zoals een auto-ongeluk, mishandeling of een overval. Interessant is dat veerkracht niet statisch is. Het kan van moment tot moment verschillen en ook van situatie tot situatie. Zo kan het zijn dat je op je werk heel goed om kunt gaan met stressvolle en lastige gebeurtenissen, terwijl je daar in je thuissituatie mee worstelt. Of andersom.
“Wanneer we niet langer in staat zijn om een situatie te veranderen, worden we uitgedaagd onszelf te veranderen.” – Viktor Frankl –
Veerkracht en werkdruk in de zorg
In de zorg kunnen werksituaties veel van de medewerkers vragen. Om daar goed mee om te kunnen gaan zijn een hoge veerkracht en goede mentale weerbaarheid vereist. De psychosociale arbeidsbelasting in de zorg en de werkdruk zijn hoog. Hoewel het dankbaar werk is, is het ook zwaar. Zorgmedewerkers zien veel leed en maken veel ingrijpende incidenten mee, zoals grensoverschrijdend gedrag in de zorg, agressie en dilemma’s rondom leven en dood.
Zo zitten artsen en verpleegkundigen op de IC altijd midden in een crisis. Iedere patiënt die wordt binnengebracht verkeert in levensgevaar. Iedereen gaat daar anders mee om en voor de één is het heftiger dan voor de ander. Ook kunnen sommige situaties je veel meer aangrijpen, bijvoorbeeld als de patiënt een kind of een bekende is. Tijdens een crisissituatie is er geen tijd om na te denken, er moet worden gehandeld. Het doel voor ogen, al het andere komt later. Pas na afloop komt de emotie.
Verpleegkundigen en andere medewerkers in een verzorgingstehuis krijgen te maken met andere ingrijpende incidenten. Ook hier kan een acute crisissituatie ontstaan, bijvoorbeeld als er een virus wordt vastgesteld of als een bewoner valt of een hartaanval krijgt. Maar ook op andere momenten wordt hun veerkracht op de proef gesteld. Ongewenst en ontremd gedrag, bewoners die zorg weigeren of zichtbaar slechter worden, emotionele familieleden en daarbij de hoge werkdruk door minder personeel, targets en administratieve taken.
Veerkracht in teams
In de zorg gaat het echter niet alleen om de veerkracht van de individuele medewerkers. Net zoals er veerkrachtige individuen zijn, zijn er ook veerkrachtige teams. Team veerkracht wil zeggen dat een team in staat is om goed om te gaan met tegenslag, falen of andere bedreigingen en daar sterker uitkomt. Zeker voor zorgmedewerkers is dit belangrijk omdat zij als team vaak met ethische dilemma’s in de zorg worden geconfronteerd en relatief vaak traumatische incidenten meemaken. Hoe medewerkers met elkaar omgaan en samenwerken is bepalend voor de veerkracht van een team en de effectiviteit. Groepsdynamiek speelt daarbij een grote rol. Het geheel is meer dan de som der delen. Een groep individueel veerkrachtige mensen bij elkaar zetten garandeert niet dat de groep als geheel ook veerkrachtig is.
Voorwaarden voor goed teamwork
In zijn bestseller ‘de vijf frustraties van teamwork’ (2002) beschrijft de Amerikaanse organisatieconsultant Patrick Lencioni de teamwork piramide. De piramide van Lencioni is opgebouwd uit 5 lagen: vertrouwen, conflicten, betrokkenheid, verantwoordelijkheid en resultaten. Al deze lagen hebben zowel een positieve als een negatieve kant. Kenmerkend voor de piramidevorm is de brede basis en de smalle top. Om verder te kunnen bouwen op een laag, moet de onderliggende laag eerst voldoende gesteund zijn, dat geldt dus ook voor de Lencioni piramide. Gesteld kan worden dat alle 5 de lagen voorwaarden zijn voor een veerkrachtig team en dat een veerkrachtig team een succesvol team is.
In een succesvol team is er onderling vertrouwen, worden conflicten niet uit de weg gegaan, is er een sterke betrokkenheid, pakken teamleden hun verantwoordelijkheid en is het team resultaatgericht.
Teams tijdens een crisissituatie
Een veerkrachtig team in de zorg is getraind om om te gaan met stressvolle en potentieel bedreigende of traumatische situaties. In plaats hun instinctieve vecht- of vluchtreactie, kunnen ze vertrouwen op hun vaardigheden en op elkaar. Er is veel onderling vertrouwen en conflicten worden uitgesproken. Mede daardoor weet een team met veel veerkracht zich snel en effectief te herpakken na een tegenslag. Hoe zit dat bij jullie team of afdeling?
Wat we hebben geleerd uit crisissituaties in het verleden, zoals bijvoorbeeld de cafébrand in Volendam, maar ook de recente COVID-19 pandemie (ofwel Coronacrisis) is dat het heel belangrijk is om het van je af te kunnen praten. In veel zorginstellingen zijn daarom ook teams voor peer support opgezet, of is een vertrouwenspersoon aanwezig.
Wat kun je zelf in een crisis doen?
Niet alle teams zijn zo op elkaar ingespeeld en getraind. En daarbij komt een crisis eigenlijk altijd onverwacht en is het moeilijk je daarop voor te bereiden. Een crisis levert altijd spanning op, niet alleen voor de medewerkers, maar ook voor de bewoners, cliënten of patiënten waar zij voor zorgen. Wat kun je doen om de situatie zelf en ook samen als team zo goed mogelijk door te komen?
Accepteer je eigen kwetsbaarheid
Iedereen krijgt te maken met tegenslag, het doet pijn en je mag je daarover verdrietig of boos voelen. Krop je emoties vooral niet op.
Overleef
Biedt het hoofd aan de situatie zo goed en kwaad als je kunt. Bewaak en waarborg je eigen welzijn en grenzen. Gebruik daarbij strategieën uit het verleden die voor jou werken. Ga mediteren, sporten, praat het van je af… iedereen heeft zijn of haar eigen coping mechanismen.
Accepteer de situatie
De situatie is zoals hij is. Angst en verdriet zorgen voor weerstand en weerstand zorgt voor stilstand of achteruitgang.
Bereid je voor op verandering
Om vooruit te kunnen, moet je je aanpassen. Kijk naar de toekomst en zie de mogelijkheden in plaats je te focussen op de onmogelijkheden. Put vertrouwen uit de doelen die je op korte termijn behaalt. Wees blij met kleine positieve stappen.
Emotionele veerkracht en mentale weerbaarheid
Mentale weerbaarheid, ofwel het vermogen om jezelf te verdedigen en je grenzen te bewaken, is de andere helft van het verhaal. Je kunt je focussen op doorzetten, overleven en aanpassen aan de crisisomstandigheden, emoties laten zich echter niet aan de kant zetten. Pijn, boosheid of verdriet kunnen leiden tot verkeerde besluiten met ongewenste gevolgen. Het maakt niet uit hoe groot je (mentale) probleemoplossend vermogen is. Boosheid, gelatenheid of zieligheid hebben een negatief effect op je zelfcontrole. Als je het belang van doorzetten niet ziet, is het heel moeilijk om verder te gaan. Mentale weerbaarheid moet dus gepaard gaan met richting en zingeving.
Individuele emotionele ontwikkeling en het onderling vertrouwen in het team zijn belangrijke pijlers voor de veerkracht van het team. Een crisis breekt teams op die uit los zand bestaan, omdat er geen gemeenschappelijke doelen en waarden zijn. Hieraan kun je werken door collega’s de gelegenheid te bieden om elkaar beter te leren kennen. Wederzijds begrip en empathie vergroten de psychologische veiligheid in teams.
Herstellen na een crisis
Een crisissituatie is voor veel mensen heel traumatisch. Teamleden reageren daar ieder op hun eigen manier op. In veerkrachtige teams vangen de medewerkers elkaar op. Juist omdat medewerkers elkaar vertrouwen en betrokken zijn bij elkaar, is er ook ruimte voor nazorg, verwerking en heling. Er is openheid, teamleden durven zich kwetsbaar op te stellen en delen elkaars pijn. Dit zorgt ervoor dat het team nog hechter wordt.
Dat is de ideale situatie. Een crisis komt echter altijd ongelegen. Misschien zijn de medewerkers wel voorbereid (praktijk oefening) en liggen de draaiboeken klaar, maar totdat er een echte crisis optreedt blijft het meer theorie dan praktijk. Ook zijn er zorgteams waar medewerkers weinig onderling contact hebben. Denk bijvoorbeeld aan een thuiszorgteam. Bij weinig onderling contact ontstaat er geen vertrouwensband, is er onzekerheid over de eigen prestatie en hoe anderen het doen en is er minder ruimte om te ventileren. De eerste laag in de piramide van Lencioni ‘vertrouwen’ vormt dan een uitdaging.
Er zijn voors-en tegens van het intern oppakken van de nazorg na een crisis. Budget speelt daarbij natuurlijk een rol, want uitbesteden kan kostbaar zijn. Tegelijkertijd is het zowel een voor- als een nadeel dat een teamleider of teamcoach zelf onderdeel van de organisatie is. Een voordeel omdat je de organisatie en medewerkers door en door kent, een nadeel omdat je daardoor wellicht minder objectief kunt zijn.
Tips voor teamleiders of teamcoaches
Hoe kun je als teamleider of teamcoach zorgen voor nazorg en herstel na een crisis? Het is belangrijk dat je je realiseert dat niet alle teams gelijk zijn. Kopieer dus niet klakkeloos een format van een ander team, maar kijk wat bij jouw team past. Een nazorgtraject is altijd maatwerk.
Voordat er naar de toekomst kan worden gekeken, is het belangrijk dat er acceptatie is. Mensen hebben nare dingen meegemaakt en pas na de crisis komen alle emoties naar boven. Geef daar voldoende aandacht aan.
- Reserveer tijd om bij elkaar te komen en elkaar echt te leren kennen. Maskers af en ego’s aan de kant. De tijd is bedoeld om aan het team te werken.
- Creëer een veilige ruimte door de vertrouwelijkheid te benadrukken.
- Kwetsbaarheid is de sleutel tot verbinding. Wanneer iemand zo moedig is om iets over zichzelf te delen, verdient dit respect en aandacht. Sta niet toe dat anderen met het verhaal aan de haal gaan door erop te reageren.
- Accepteer stilte. Voor veel mensen is dit zeer ongemakkelijk. Zij gaan de stilte opvullen met peptalk, grapjes of vragen. Vraag je collega’s om uitsluitend over eigen gevoelens te praten. Dat is veel moeilijker dan over anderen praten.
Download onze pdf ‘ZelfSterk Training – Na een crisis – tips voor teamcoaches’ als je hier in je team mee aan de slag wil gaan.
Training veerkracht en mentale weerbaarheid
Soms is het niet voldoende om intern nazorg te bieden. Zeker bij een grote of heftige crisis kan professionele hulp veel meerwaarde hebben. Voor interne managers of teamcoaches is het omgaan met de emoties van medewerkers waar zij dagelijks mee werken soms lastig. Enerzijds is er een objectieve evaluatie nodig, waarbij de emoties van de medewerkers vrij baan krijgen. Daarna komt er ruimte voor het team als geheel en het vergroten van de weerbaarheid en veerkracht voor de toekomst.
Een traumatische ervaring of crisissituatie bied namelijk ook kansen, kansen voor een team om hechter, mentaal weerbaarder en veerkrachtiger te worden. Samen een kritieke situatie meemaken zorgt voor teambuilding en saamhorigheid. Een professionele veerkracht trainer helpt je om het meeste uit de situatie te halen.
Een externe trainer staat buiten het team en kan dus objectief naar de situatie kijken en kritische vragen stellen. Wat hebben de individuele teamleden nodig? Wat ging goed of kon beter? Waarom worden dingen op een bepaalde manier gedaan? Daarnaast putten de ZelfSterk trainers uit jarenlange ervaring op dit gebied. Als één benadering niet werkt, schakelen ze moeiteloos over. Een externe trainer is geen onderdeel van de groep en heeft geen eigen belang, behalve het proces bewaken en in goede banen leiden.
ZelfSterk trainingen & workshops voor de zorg
ZelfSterk kan je helpen met een maatwerktraining- of workshop op het gebied van veerkracht en weerbaarheid die volledig aansluit bij de wensen en behoeften van jullie organisatie.
Daarnaast biedt ZelfSterk diverse andere trainingen en workshops op dit vlak, die ook kunnen worden gecombineerd tot een langer trainingstraject.
Training Mentale en Fysieke Weerbaarheid
Workshop Mentale Weerbaarheid in de Zorg
